هور در آتش مناقشات آبی | مردم اهواز: نفس کشیدن سخته!

مرضیه لرکی، کارشناس توسعه پایدار

هورالعظیم، که در تقسیمات رسمی بخشی از آن در ایران و بخش عمده‌ای در استان میسان عراق قرار دارد، در دهه‌های اخیر تحت فشار عوامل متعددی، چون خشکسالی، کاهش حق‌آبه، توسعه‌ی میادین نفتی، بهره‌برداری‌های ناپایدار و سوءمدیریت منابع آب، به پهنه‌ای آسیب‌پذیر بدل شده است. این تالاب که زمانی پناهگاه پرندگان مهاجر و محل زندگی هزاران خانواده‌ی محلی بود، امروز گاه منشأ ریزگردهاست و گاه منبع دود و آتش.

چرا هورالعظیم در آتش می‌سوزد؟

خشکی فزاینده‌ی بخش عراقی تالاب، به‌ویژه در مناطق اطراف العماره و المشرح، از جمله عوامل اصلی افزایش آتش‌سوزی‌ها در نیزارهاست. کارشناسان محیط‌زیستی معتقدند انحراف مسیر آب‌های سطحی به سوی زمین‌های کشاورزی و توسعه کشاورزی سنتی در عراق، بدون برنامه‌ریزی جامع برای حفظ تالاب، منجر به از بین رفتن رطوبت بستر و فراهم‌شدن شرایط برای آتش‌سوزی‌های خودبخودی در اثر تشدید گرما، شده است. در ایران نیز، توسعه‌ی میادین نفتی، ایجاد دایک‌ها و کاهش جریان طبیعی آب ناشی از برداشت‌های بالادست در حوضه‌ی کرخه، موجب تضعیف بیشتر این زیست‌بوم شده است.

در چنین شرایطی، تمرکز بر یافتن مقصر نه‌تنها کمکی به حل مسئله نمی‌کند، بلکه می‌تواند مانع گفت‌و‌گو، همکاری و برنامه‌ریزی منسجم شود. آنچه اکنون ضروری است، تغییر رویکرد از رقابت و تقابل به سمت همکاری، مسئولیت‌پذیری و مدیریت مشترک است. بر اساس نظر متخصصان حوزه محیط‌زیست، راه برون‌رفت از وضعیت فعلی در چهار محور اصلی قابل پیگیری است

فناوری و مدیریت نوین

کارشناسان پیشنهاد می‌کنند برای مدیریت بهتر منابع آب و پیشگیری از آتش‌سوزی‌های آتی، از مدل‌های شبیه‌سازی هیدرولوژیکی، سامانه‌های رصد ماهواره‌ای، ایستگاه‌های اندازه‌گیری تبخیر و مدل‌های بیلان آبی استفاده شود. همچنین، توسعه‌ی فناوری‌های احیای تالاب، از جمله انتقال آب با کیفیت مناسب، کنترل ورود آلاینده‌ها و مدیریت زهاب‌ها از جمله اقداماتی است که می‌تواند به احیای تدریجی هورالعظیم کمک کند.

تعاملات سیاسی و حقوقی

حق‌آبه تالاب هورالعظیم در قوانین ایران به رسمیت شناخته شده، اما در عمل سهم آن کاهش یافته و به مصارف کشاورزی و شهری اختصاص داده شده است. به باور متخصصان، همکاری دوجانبه با دولت عراق برای مدیریت تالاب باید تقویت شود و ظرفیت نهاد‌های بین‌المللی مانند کنوانسیون رامسر و برنامه عمران ملل متحد (UNDP) برای حمایت فنی و مالی از پروژه‌های احیایی فعال گردد. همچنین، تدوین چارچوب قانونی مشترک برای حفاظت از تالاب و تضمین حقوق جوامع محلی یک ضرورت فوری تلقی می‌شود.

مشارکت جوامع محلی

تجربه‌های موفق زیست‌محیطی نشان داده‌اند که بدون مشارکت مردم، پروژه‌های احیای اکوسیستم‌ها ناپایدار می‌مانند. آموزش جوامع محلی در زمینه مدیریت منابع طبیعی، حمایت از کشاورزی سازگار با کم‌آبی، توسعه مشاغل جایگزین مانند گردشگری فرهنگی و صنایع دستی، و ایجاد شبکه‌های مردمی دیده‌بانی محیط‌زیست از جمله راهکار‌هایی هستند که متخصصان به آن تأکید دارند. همچنین، توجه به نقش زنان محلی در حفاظت از تالاب و اجرای برنامه‌های توانمندسازی، بخشی از راهبرد‌های موفق مشارکت‌محور است.

چشم‌انداز آینده

مطالعات اخیر هشدار می‌دهند که در صورت عدم اقدام فوری، تالاب هورالعظیم ممکن است طی دو دهه آینده به‌طور کامل خشک شود. احیای آن مستلزم تأمین سالانه حداقل چهار میلیارد مترمکعب آب و کاهش برداشت‌های غیرمجاز در حوضه‌ی کرخه است. همچنین، تأثیرات تغییر اقلیم و افزایش دما باید در سیاست‌گذاری‌های منابع آب لحاظ شود. سرمایه‌گذاری در پژوهش‌های علمی و ایجاد کمیته‌های ملی و فراملی برای پایش اقدامات احیایی از دیگر پیشنهاد‌هایی است که متخصصان مطرح کرده‌اند.

تالاب هورالعظیم یک زیست‌بوم ارزشمند، بخشی از میراث طبیعی و فرهنگی ایران و عراق است. پلی میان جوامع، حافظ تعادل اقلیمی و منبع حیات هزاران انسان و گونه‌ی زیستی. نجات آن، نیازمند رویکردی هم‌افزا، منطقه‌ای و آینده‌نگر است. رویکردی که نه بر مبنای سرزنش گذشته، بلکه بر پایه‌ی مسئولیت‌پذیری امروز و امید به فردا شکل می‌گیرد.